نقش اشعه های مضر در بروز سرطان چیست ؟

اشعه‌های مضر، به ویژه اشعه‌های یونیزان، می‌توانند نقش مهمی در بروز سرطان داشته باشند. این اشعه‌ها با توانایی ایجاد تغییرات در DNA سلول‌ها، یکی از عوامل اصلی بروز جهش‌های ژنتیکی هستند که می‌توانند منجر به سرطان شوند. در ادامه به بررسی انواع اشعه‌های مضر، مکانیسم‌های ایجاد سرطان، و عوامل مؤثر در بروز سرطان ناشی از این اشعه‌ها می‌پردازیم.

1. انواع اشعه‌های مضر

الف. اشعه‌های یونیزان

اشعه‌های یونیزان دارای انرژی کافی برای جدا کردن الکترون‌ها از اتم‌ها و مولکول‌ها هستند، که می‌تواند باعث آسیب به DNA شود. انواع اشعه‌های یونیزان شامل:

اشعه‌های ایکس (X-rays): این اشعه‌ها در تصویربرداری پزشکی مانند رادیوگرافی و سی‌تی‌اسکن مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگرچه در مقادیر کم به کار می‌روند، اما قرارگیری مکرر در معرض آنها می‌تواند خطرناک باشد.

اشعه‌های گاما (Gamma rays): این اشعه‌ها از منابع طبیعی مانند مواد رادیواکتیو یا در برخی از درمان‌های پزشکی (مانند پرتودرمانی) تولید می‌شوند و انرژی بسیار بالایی دارند.

ذرات آلفا و بتا: این ذرات توسط مواد رادیواکتیو منتشر می‌شوند و می‌توانند در تماس با بافت‌ها به DNA آسیب برسانند.

ب. اشعه‌های غیریونیزان

این اشعه‌ها دارای انرژی کمتری هستند و نمی‌توانند الکترون‌ها را از اتم‌ها جدا کنند، اما هنوز هم می‌توانند در دوزهای بالا مضر باشند. انواع اشعه‌های غیریونیزان شامل:

اشعه ماوراءبنفش (UV rays): این اشعه‌ها توسط خورشید و منابع مصنوعی مانند تخت‌های برنزه کننده تولید می‌شوند. UVB و UVA دو نوع اصلی از این اشعه‌ها هستند که می‌توانند باعث سرطان پوست شوند.

اشعه‌های مایکروویو و رادیویی: اگرچه انرژی این اشعه‌ها نسبتاً کم است، اما قرارگیری طولانی مدت و در دوزهای بسیار بالا می‌تواند خطرناک باشد.

2. مکانیسم‌های ایجاد سرطان توسط اشعه‌های مضر

آسیب به DNA: اشعه‌های یونیزان می‌توانند مستقیماً DNA را تخریب کنند یا به طور غیرمستقیم باعث تولید رادیکال‌های آزاد شوند که به DNA آسیب می‌زنند. این آسیب‌ها می‌توانند منجر به جهش‌های ژنتیکی شوند که رشد و تقسیم غیرقابل کنترل سلول‌ها را تسهیل می‌کنند و در نهایت منجر به سرطان می‌شوند.

جهش‌های ژنتیکی: جهش‌هایی که در اثر اشعه‌های مضر ایجاد می‌شوند، می‌توانند ژن‌های کلیدی مانند ژن‌های سرکوب‌کننده تومور یا ژن‌های مرتبط با چرخه سلولی را تحت تأثیر قرار دهند، که این امر می‌تواند به رشد سلول‌های سرطانی منجر شود.

تولید رادیکال‌های آزاد: اشعه‌های یونیزان باعث تولید رادیکال‌های آزاد در سلول‌ها می‌شوند. این مولکول‌ها بسیار واکنش‌پذیر هستند و می‌توانند به DNA، پروتئین‌ها و غشاهای سلولی آسیب برسانند.

3. عوامل مؤثر در بروز سرطان ناشی از اشعه‌های مضر

دوز و مدت زمان قرارگیری: هرچه دوز و مدت زمان قرارگیری در معرض اشعه‌های مضر بیشتر باشد، خطر ابتلا به سرطان افزایش می‌یابد. مثلاً افرادی که به طور مکرر تحت اشعه‌های X قرار می‌گیرند، در معرض خطر بالاتری قرار دارند.

سن: کودکان و نوجوانان به دلیل تقسیم سریع‌تر سلول‌هایشان نسبت به بزرگسالان، بیشتر در معرض خطر سرطان‌های ناشی از اشعه‌های مضر هستند.

ژنتیک: برخی افراد به دلیل داشتن جهش‌های ژنتیکی خاص، ممکن است حساسیت بیشتری به اثرات مضر اشعه‌ها داشته باشند.

نوع اشعه: نوع اشعه نیز در میزان خطر سرطان مؤثر است. به عنوان مثال، اشعه‌های UV بیشتر با سرطان پوست مرتبط هستند، در حالی که اشعه‌های ایکس و گاما می‌توانند باعث سرطان‌های داخلی مانند سرطان خون یا تیروئید شوند.

4. سرطان‌های مرتبط با اشعه‌های مضر

سرطان پوست: اشعه‌های ماوراءبنفش (UV) اصلی‌ترین عامل سرطان‌های پوست مانند ملانوما و کارسینوم سلول‌های سنگفرشی هستند.

سرطان‌های خون: اشعه‌های یونیزان می‌توانند باعث ایجاد سرطان‌های خون مانند لوسمی شوند، به ویژه در افرادی که در معرض پرتوهای رادیواکتیو قرار دارند.

سرطان تیروئید: قرارگیری در معرض اشعه‌های یونیزان در سنین کودکی یا نوجوانی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان تیروئید را افزایش دهد.

سرطان پستان: برخی مطالعات نشان داده‌اند که زنان جوانی که در معرض اشعه‌های یونیزان قرار گرفته‌اند، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان پستان باشند.

5. پیشگیری و کاهش خطر

محدود کردن قرارگیری در معرض اشعه‌های مضر: استفاده از محافظ‌های مناسب در هنگام تصویربرداری‌های پزشکی و پرهیز از قرارگیری بیش از حد در معرض آفتاب می‌تواند به کاهش خطر ابتلا به سرطان کمک کند.

استفاده از کرم‌های ضدآفتاب: استفاده منظم از کرم‌های ضدآفتاب با SPF مناسب می‌تواند از پوست در برابر اشعه‌های UV محافظت کند.

آگاهی و آموزش: آگاهی از خطرات اشعه‌های مضر و رعایت نکات ایمنی در محیط‌های شغلی یا در زندگی روزمره می‌تواند به کاهش خطر کمک کند.

نتیجه‌گیری

اشعه‌های مضر، به ویژه اشعه‌های یونیزان، می‌توانند با ایجاد آسیب‌های ژنتیکی به DNA سلول‌ها، نقش مهمی در بروز سرطان داشته باشند. هرچند همه‌ افراد در معرض این اشعه‌ها قرار نمی‌گیرند، اما آگاهی از خطرات و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه می‌تواند به کاهش خطر سرطان و حفاظت از سلامت عمومی کمک کند.

نویسنده: زهره محمدی 

سایت دارو باما وابسته به مرکز سلامت ایرانیان ارائه دهنده خدمات پزشکی و پرستاری در منزل در شهر تهران